Krajobraz i gleby

 

 

Krajobraz, w sensie geograficznym, stanowi zespół obiektów materialnych właściwych dla danego wycinka powierzchni globu. Obiektami tymi są: rzeźba terenu, budowa geologiczna, wody podziemne i powierzchniowe, klimat, gleby, flora, fauna oraz człowiek ze swoją działalnością bytową, gospodarczą, społeczną i kulturową.

JEDNOSTKI KRAJOBRAZOWE NA TLE MAPY GEOMORFOLOGICZNEJ

Głównymi komponentami przyrody nieożywionej są rzeźba terenu i budowa geologiczna. W powiązaniu z klimatem decydują o środowisku przyrodniczym, w tym o spływie wód powierzchniowych, ilości i jakości wód podziemnych, warunkach mikroklimatycznych, warunkach glebowych i roślinności danego obszaru. Elementy przyrody nieożywionej, pod wpływem czynników naturogenicznych, jak i antropogenicznych, ulegają stałym przemianom. W oparciu o rzeźbę terenu, wydzielenia fizycznogeograficzne oraz strefy jednorodnych obszarów turystycznych wydzielono w województwie zachodniopomorskim siedem głównych jednostek krajobrazowych:

1 – Strefa brzegowa Bałtyku – rekreacyjno-wypoczynkowa;

2 – Nadmorski pas wysoczyznowy – zaplecze rekreacyjne;

3 – Środkowopomorski obszar wysoczyznowy – rolniczo-leśny;

4 – Pomorski obszar czołowo-morenowy – obszar ochrony przyrody i rekreacji;

5 – Obszar równin sandrowych – obszar ochrony przyrody, leśny z przemysłem;

6 – Obszar równin aluwialnych i pradolin – rolniczo-leśny z przemysłem;

7 – Obszar równin zastoiskowych – rolniczo-leśny.

Strefa brzegowa Bałtyku (1)

Jest to obszar pozostający pod dawnym oraz współczesnym wpływem Morza Bałtyckiego. W miejscach, gdzie do brzegu morza dochodzą obszary wysoczyznowe lub czołowo-morenowe, rozwinęły się wysokie brzegi klifowe, stale cofające się wskutek postępującej abrazji morskiej. Występują one na wyspie Wolin na wschód od Międzyzdrojów, w okolicach Rewala, na wschód od Ustronia Morskiego, a także na niewielkim odcinku koło Jarosławca. Średnie tempo abrazji brzegów klifowych wynosi od 0,5 do 1 m/rok, przy czym najbardziej intensywne procesy zaobserwowano na wyspie Wolin oraz w okolicach Trzęsacza i Rewala. W miejscach, gdzie brzeg morza sąsiaduje z terenami den dolin rzecznych lub równin bagiennych rozwinęły się brzegi mierzejowo-wydmowe, wykształcone wskutek akumulacyjnej działalności fal morskich. Na ich zapleczu występują stosunkowo płytkie, lecz rozległe jeziora przybrzeżne (Koprowo, Liwia Łuża, Resko, Jamno, Bukowo, Kopań oraz Wicko). Najbardziej wyraźny obszar mierzejowo-wydmowy rozwinął się w strefie ujściowej Świny, gdzie mierzeja narasta zarówno od strony Wolina, jak i Uznamu, zamykając dawną zatokę morską; Brama Świny jest do dzisiaj jedynym obszarem na wybrzeżu zachodniopomorskim, gdzie przeważają procesy akumulacji morskiej. Na pozostałych brzegach mierzejowo-wydmowych zaobserwowano długoletnią tendencję cofania się w kierunku lądu.

Nadmorski pas wysoczyznowy (2)

Pas płaskich i falistych wysoczyzn morenowych oraz dolin marginalnych rozciąga się na północ od tzw. Pradoliny Pomorskiej. Występujące tu wysoczyzny morenowe rzadko przekraczają 50 m n.p.m. w części południowej i obniżają się w kierunku wybrzeża Bałtyku do wysokości 5 - 10 m n.p.m. Ich powierzchnię budują gliny morenowe, powleczone niekiedy pokrywą utworów drobnofrakcyjnych. Rzeźbę powierzchni tego pasa urozmaicają wzgórza moren czołowych, dość głęboko wcięte doliny rzeczne oraz doliny marginalne, a także znacznie rzadziej występujące rynny glacjalne. Wzgórza czołowo-morenowe tworzą miejscami bardzo wyraźne ciągi (np. w okolicy Postomina), częściej jednak są to mniej lub bardziej izolowane wzniesienia, niekiedy osiągające dość znaczne wysokości i szczególnie wyróżniające się w krajobrazie, np. Wzgórza Wolińskie (115,9 m n.p.m.) czy Wzgórza Koszalińskie (136,2 m n.p.m.). W omawianym pasie nie spotyka się większych jezior polodowcowych, a występujące w nim szerokie doliny marginalne o przebiegu równoleżnikowym są wyraźnie wykształcone pomiędzy Ustroniem Morskim a Kamieniem Pomorskim. W niektórych przypadkach północne krawędzie tych dolin zostały zerodowane przez procesy abrazji morskiej, a ich nisko leżące dna są oddzielone od brzegu morza jedynie przez wąski pas wydm nadmorskich. Dna dolin marginalnych są wypełnione osadami bagiennymi, wykształconymi najczęściej w postaci torfów.

Środkowopomorski obszar wysoczyznowy (3)

Jest to szeroka strefa występowania zwartego obszaru wysoczyzn morenowych pagórkowatych i falistych, ograniczona od południa pasmem moren czołowych fazy pomorskiej, a od północy wyraźnym obniżeniem tzw. Pradoliny Pomorskiej w części środkowej i wschodniej oraz obniżeniami równin Pyrzyckiej i Goleniowskiej na zachodzie. Pasmo to w części zachodniej i południowo-wschodniej ma charakter nieciągły. Wysoczyzny morenowe osiągają największe wysokości w części południowej i stopniowo obniżają się w kierunku północnym, przy czym można wyróżnić co najmniej cztery poziomy hipsometryczne – w części środkowej i wschodniej na wysokościach: 160 - 180, 130 - 150, 100 – 120 i 80 - 90 m n.p.m., w części zachodniej znacznie niżej: 70 - 110, 60 - 100, 50 - 80 i 40 - 50 m n.p.m. Obszary wysoczyznowe charakteryzują się znacznym urozmaiceniem rzeźby terenu. Są one zbudowane z gliny zwałowej, na której spoczywają niekiedy cienkie pokrywy ablacyjne (głównie piaski gliniaste). W części środkowej (pomiędzy Stargardem Szczecińskim a Nowogardem) powierzchnię wysoczyznową urozmaicają ciągi drumlinów, czyli wydłużonych form wałowych zorientowanych południkowo, zbudowanych z gliny zwałowej. Krajobraz wysoczyzn morenowych urozmaicają także wąskie i głęboko wcięte rynny glacjalne. Kilka z nich osiąga długość dochodzącą nawet do kilkudziesięciu kilometrów (rynny: jezior bańskich, górnej Płoni, Woświn-Ińsko, system rynnowy ciągnący się od okolic Reska w kierunku Drawska Pomorskiego, wykorzystywany częściowo przez Regę i jej dopływy). Ich dna są częściowo zajęte przez jeziora rynnowe, a częściowo są wypełnione osadami jeziorno-bagiennymi. W obrębie omawianego pasa pojawiają się także mniej lub bardziej rozwinięte ciągi oraz wzgórza moren czołowych. Najbardziej znaczącą formą tego typu są Góry Bukowe (na południe od Szczecina), stanowiące klasyczny przykład moreny czołowej spiętrzonej zbudowanej z wyciśniętych przez lądolód starszych warstw margli wieku kredowego oraz oligoceńskich piasków i iłów morskich. Formy czołowo-morenowe wyraźnie zaznaczają się także w rzeźbie Pojezierza Myśliborskiego, gdzie towarzyszą im niezbyt rozległe powierzchnie sandrowe oraz w okolicach Marianowa, Dobrej Nowogardzkiej i na północ od Świdwina.

Pomorski obszar czołowo-morenowy (4)

Pasmo wzgórz czołowo-morenowych fazy pomorskiej rozpoczyna się na zachodzie na prawym brzegu Odry na południe od Cedyni i biegnie mniej więcej równoleżnikowo po okolice Barlinka, a następnie na północ od Bierzwnika i dalej do Ińska – w kierunku południkowym. Od Ińska po wschodnią granicę województwa pasmo to biegnie w kierunku północno-wschodnim, przy czym w okolicach Czaplinka i Szczecinka układ ten się komplikuje. W najbardziej na południe wysuniętej części pasmo to wykształcone jest w postaci ciągu mniej lub bardziej wyraźnych wzniesień, którym towarzyszą liczne zagłębienia wytopiskowe, często o charakterze bezodpływowym. W ich budowie wewnętrznej zaznacza się duży udział materiału głazowego. Od okolic Barlinka pasmo wzgórz czołowo-morenowych tworzy strefę o dość znacznej szerokości, dochodzącej miejscami do kilkunastu kilometrów. Jej cechą charakterystyczną są znaczne deniwelacje, a także obecność licznych pagórków i zagłębień bezodpływowych. Niektóre wzniesienia osiągają znaczące wysokości, np. Góra Głowacz (179,7 m n.p.m.) koło Ińska, Spyczyna Góra (202,9 m n.p.m.) koło Czaplinka czy Polska Góra (202,8 m n.p.m.) koło Szczecinka. Najwyższe wzniesienia osiągające wysokości rzędu 220 - 230 m n.p.m., spotyka się na północ od Białego Boru, przy wschodniej granicy województwa. W obrębie tej strefy występują także najgłębsze rynny glacjalne oraz jeziora rynnowe lub eworsyjne osiągające największe głębokości, np. Drawsko (80 m), Morzycko (60 m), Ińsko (41,7 m), Pełcz (31 m). Budowa wewnętrzna pasma jest skomplikowana. Na powierzchni terenu dominują piaski i żwiry oraz gliny morenowe z materiałem głazowym. W wielu przypadkach obserwuje się zaburzony układ warstw, spowodowany procesami glacitektonicznymi lub wytapianiem się brył martwego lodu.

Obszar równin sandrowych (5)

Nieciągły pas obszarów sandrowych z izolowanymi „wyspami” wysoczyznowymi leży w południowej części województwa, na południe od pasma wzgórz czołowo-morenowych fazy pomorskiej. Ich wysokość rośnie z zachodu na wschód. Na zachodzie, w okolicach Morynia (tzw. sandr Słubi) wynosi ona ok. 60 m n.p.m., koło Barlinka (tzw. sandr barlinecki) – ok. 100 m n.p.m., w Ińsku (sandr Drawy) – ok. 120 m n.p.m., w okolicy Czaplinka (sandr Dobrzycy) oraz Bornego Sulinowa (sandr Piławy) – ok. 150 m n.p.m., a na północny zachód od Białego Boru (sandr Gwdy) – 180 m n.p.m. Morfologia obszarów sandrowych jest zwykle mało urozmaicona. Dominują tu tereny równinne, a jedynie w częściach znajdujących się najbliżej moren czołowych można zauważyć większą liczbę zagłębień wytopiskowych. Bardzo wyraźnym urozmaiceniem sandrów są wcięte od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów w powierzchnię równiny rynny glacjalne, zajęte w wielu miejscach przez jeziora. System takich rynien występuje przede wszystkim na sandrze Drawy oraz na sandrze Dobrzycy. Wśród równin sandrowych występują tzw. „wyspy wysoczyznowe”. Najważniejsze z nich to wyspa wysoczyznowa Mieszkowic pomiędzy sandrami Słubi i Myśli oraz obszar wysoczyzn i moren czołowych ciągnący się od okolic Złocieńca po tereny na południe od Wałcza, a także kilka mniejszych ostańców – np. koło Drawna, Człopy, na południe od Czaplinka oraz w okolicach Białego Boru. Na terenach sandrowych dominują osady piaszczyste i piaszczysto-żwirowe, natomiast wyspy wysoczyznowe są zbudowane przede wszystkim z gliny zwałowej.

Obszar równin aluwialnych i pradolin (6)

Obszar równin aluwialnych i pradolin we wschodniej i środkowej części województwa rozciąga się niemal równoleżnikowo od okolic Polanowa i Bobolic w kierunku Płotów i Przybiernowa, natomiast na zachodzie obejmuje południkowy odcinek Doliny Dolnej Odry wraz z równinami Goleniowską i Wkrzańską. Część wschodnia, po okolice Przybiernowa, stanowi tzw. Pradolinę Pomorską, która w przeszłości odprowadzała na zachód wody roztopowe lądolodu oraz wody rzeczne spływające z pasa moren czołowych. We wschodniej części województwa ta forma dolinna jest stosunkowo wąska, lecz dość głęboko wcięta w powierzchnię wysoczyzny, natomiast od okolic Sławoborza wyraźnie się rozszerza, osiągając nawet do 3 - 4 km szerokości. W jej obrębie pojawiają się także pojedyncze wyspy wysoczyznowe oraz ostańce moren czołowych. Dno pradoliny obniża się ku zachodowi, od ok. 100 m n.p.m. w okolicach Polanowa do około 25 m n.p.m. koło Przybiernowa. Jest ono w większości wyścielone osadami piaszczystymi o znacznej miąższości, w niektórych miejscach pojawiają się także pokrywy utworów bagiennych, wypełniających rozległe obniżenia wytopiskowe. Pradolinę przecinają w poprzek doliny większych rzek (Parsęta, Mołstowa, Rega), jest ona natomiast częściowo wykorzystywana przez rzeki niższej rangi. W okolicach Przybiernowa Pradolina Pomorska łączy się z rozległymi równinami piaszczystymi, Goleniowską i Wkrzańską, położonymi po obu stronach Zalewu Szczecińskiego. Ich najwyższy poziom terasowy, leżący na wysokości 20 - 22 m n.p.m., jest śladem odpływu wód pradolinnych w kierunku zachodnim. Ukształtowanie obu równin charakteryzują rozległe, piaszczyste poziomy terasowe, których wysokości maleją stopniowo w kierunku brzegów zalewu (wysokości 12 - 15, 6,5 - 8 oraz 1 - 2 m n.p.m.). Poziom najniższy, przylegający do wschodniego brzegu jez. Dąbie, Roztoki Odrzańskiej i Zalewu Szczecińskiego, jest przykryty warstwą osadów bagiennych o grubości, dochodzącej miejscami do 5 - 6 m, a wykształconych w postaci torfów, pod którymi lokalnie występują osady jeziorne. Poziom ten znajduje swoją kontynuację w Dolinie Dolnej Odry, gdzie stanowi jej dno. Sama Dolina jest bardzo wyraźną formą, ograniczoną stromymi krawędziami, osiągającymi miejscami wysokość dochodzącą do około 40 - 60 m. Jej szerokość w części południowej nie przekracza 2 - 3 km, a w Szczecinie dochodzi nawet do ok. 10 - 12 km. Począwszy od okolic Osinowa Dolnego aż po ujście Odry do Jeziora Dąbie (ok. 85 km) dno doliny leży niemal na tej samej wysokości (1 - 2 m n.p.m.) i jest wyścielone osadami bagiennymi, których grubość rośnie od ok. 1 - 2 m w części południowej do 8 - 10 m w okolicach Szczecina.

Obszar równin zastoiskowych (7)

Obszary równin zastoiskowych pojawiają się wyspowo wśród terenów wysoczyznowych. Na szczególną uwagę zasługuje największe zastoisko pyrzyckie, rozciągające się wokół jeziora Miedwie. Sporą powierzchnię obejmuje również tzw. zastoisko pieńkowskie, występujące w okolicy Sławna. Pozostałe obszary zastoiskowe (wełtyńskie, złocieniecko-wierzchowskie) zajmują już znacznie mniejsze tereny. Zastoisko pyrzyckie rozwinęło się na planie wydłużonego obniżenia egzaracyjnego, które utworzyło się podczas transgresji lądolodu, zajętego następnie przez rozległe jezioro zasilane wodami roztopowymi. Na jego dnie utworzyły się dość grube serie osadów mułkowo-ilastych, na których później rozwinęły się doskonałe gleby Ziemi Pyrzyckiej. Kolejne poziomy teras jeziornych na wysokościach: 45 - 52 m, 32 - 36 m, 26 - 28 m, 22 - 24 m i 15 - 18 m n.p.m. wyznaczają etapy zaniku jeziora. Poziom najniższy jest wyścielony osadami kredy jeziornej. W czasie akumulacji osadów zastoiskowych w podłożu jeziorzyska znajdowały się potężne bryły lodu lodowcowego, które po wytopieniu pozostawiły po sobie głębokie obniżenia, zajęte obecnie przez misy jezior Miedwie, Płoń oraz Będgoszcz. Zastoisko Pieńkowskie występujące w okolicy Sławna ma zupełnie inny charakter. Występuje ono na obszarze wysoczyznowym i jest zapewne śladem płytkiego i krótkotrwałego zbiornika, istniejącego tutaj podczas recesji lądolodu.

 

 

 

Gleby województwa zachodniopomorskiego charakteryzują się dużym zróżnicowaniem typologicznym, różną wartością bonitacyjną, jak i przydatnością glebowo-rolniczą. Pod względem ogólnej jakości użytkowej zdecydowanie przeważają gleby średniej wartości (klasy IVa i IVb), które zajmują 50,8% powierzchni wszystkich gruntów ornych. Drugą co do wielkości grupę stanowią gleby słabe i bardzo słabe (klasy V i VI). Zajmują 25,1% powierzchni gruntów ornych. Najmniej jest gleb dobrych (klasy II, III a i III b), które zajmują 24,1% powierzchni gruntów ornych.

Wskaźnik bonitacyjny odzwierciedlający ogólną wartość gruntów ornych województwa (wg M. Strzemskiego), wynosi 3,6, a więc średnią klasę bonitacyjną stanowi klasa IV a. W użytkach zielonych: do łąk i pastwisk średnich zaliczono 65,4% ( klasy III i IV), pozostałe 34,6% zajmują użytki zielone słabe i bardzo słabe (klasy V i VI). Najwyższy iloraz wskaźnikowy wykazuje powiat pyrzycki (5,1 – klasa IIIb), najniższy – powiaty: goleniowski i szczecinecki (2,5 – klasa IV b). Iloraz niższy od średniego (poniżej 3,5) mają jeszcze powiaty: białogardzki, choszczeński, drawski, gryficki, koszaliński, łobeski, nowogardzki i wałecki.

źródło: Z. Polewka, Charakterystyka gleb województwa zachodniopomorskiego 2007.